Historia terenów obecnej gminy Chojna powinna być rozpatrywana w ramach szerszego historycznie ukształtowanego terytorium zwanego Ziemią Chojeńską („terra Chinz”). Stałe osadnictwo na tych terenach kształtuje się ok. VII-VIII w. a w IX w. powstaje sieć osadnictwa grodowego i otwartego. Mieszkańcami tej ziemi byli, wymieniani w źródłach pisanych, Licikawiki, jedno z plemion słowian pomorskich. Przez ziemię chojeńską wiodły ważne szlaki handlowe. Przeprawy na Odrze m.in. w Krajniku Dolnym prowadziły z ziem Wieletów do Wielkopolski. Inny szlak prowadził od Kostrzynia do Chojny, gdzie przecinał się z traktem z Radogoszczy przez Krąjnik, Chojnę, Santok. Z południa droga przez Chojnę łączyła tereny wzdłuż Odry od Krajnika aż do jej ujścia.
Tworzące się państwo polskie dostrzegało ważność tych ziem, jak i całego Pomorza Zachodniego z racji szlaków handlowych, dostępu do morza i naturalnych granic na północy i zachodzie.
Około 963 r. Mieszko I włączył do państwa polskiego tereny zamieszkałe przez Licikawików w dorzeczu Warty i Odry. Późniejsze zwycięstwa Mieszka I nad wojskami wielecko-wolińskimi w 967 r. i niemieckimi w 972 r. (pod Cedynią) utrwaliły przyłączenie Pomorza Zachodniego do Polski na około 200 lat. W 1124 r. za panowania Bolesława Krzywoustego, biskup Otton z Bambergu przeprowadził chrystianizację Pomorza. W 2 pół. XII i na pocz. XIII w. tereny ziemi chojeńskiej znajdują się w obrębie dzielnicy wielkopolskiej (po rozbiciu dzielnicowym państwa polskiego). Ziemia ta podczas następnych wieków jest terenem ścierania się wpływów, zabiegów dyplomatycznych i wojen granicznych pomiędzy książętami pomorskimi, Brandenburgią i Wielkopolską.
Oto kilka ważniejszych dat:
1232 – 1236 r. – sprowadzenie rycerskiego zakonu templariuszy
1234 r. – w dokumencie księcia pomorskiego Barnima I wymieniana jest „terra Chinz”
1250-1320 r. – Ziemia Chojeńską pod panowaniem Brandenburgii (w ramach Nowej Marchii)
1320-1323 r. – w ramach księstwa pomorskiego
1324-1402 r. – ponownie w Nowej Marchii
1402-1454 r. – w posiadaniu zakonu krzyżackiego a później Nowej Marchii.
Cały ten okres, poczynając od chrystianizacji, charakteryzuje się intensywnym rozwojem osadnictwa, rolnictwa, rzemiosła i budownictwa. Z nadań książęcych i dostojników duchownych powstają liczne wsie i osady klasztorne (cysterskie i augustiańskie), gospodarstwa zakonów rycerskich (templariuszy i joannitów), wsie osadników lokowane na prawie niemieckim oraz siedziby i folwarki rodów rycerskich (m.in. von Sydow, von Marwitz, von Fiddichow). Od poi. XIII w. powstają granitowe kościoły, które istnieją do dzisiaj.
Wprowadzenie luteranizmu w 1532 r. zmieniło w istotny sposób stosunki własnościowe na tym terenie. Dobra klasztorne i zakonne przejęte zostały przez elektora brandenburskiego. Od tego czasu własność książąt panujących stale będzie powiększana. Wojny w XVII w. (30-letnia 1618-1648 i brandenbursko-szwedzka 1674-1680) spowodowały ogromne spustoszenia i wyludnienie wsi ziemi chojeńskiej (np. całkowitemu zniszczeniu uległa wieś Jelenim). W k. XVII w. nastąpił intensywny rozwój gospodarki folwarcznej, związany z zapotrzebowaniem na zboże i produkty rolne w Europie Zachodniej. Przyczyniło się to do dalszej komasacji ziemi w rękach rodów rycerskich. Przejmowane były wsie wcześniej spustoszone w wyniku wojen.
W spisach dóbr książąt brandenburskich z 1337 r. w posiadaniu rodów rycerskich było 28 % ziemi, to wg spisów z 1718 r. już 67 %. Tylko w niewielu wsiach wówczas nie było majątków szlacheckich. Nielicznymi przykładami wsi czysto chłopskich były Garnowo, Lisie Pole, Nawodna. W 2 pół. XVII w. obserwuje się intensywną eksploatację lasów dzięki usprawnieniu obróbki drewna w powstających wówczas masowo tartakach. W 1701 r. książę brandenburski Fryderyk III Hohenzolen został koronowany na króla Prus, jako Fryderyk l. Polityka królów pruskich zmierzała do unowocześnienia zarządzania państwem i gospodarką.. W 1716-1718 r. przeprowadzono spis dóbr szlacheckich. W latach następnych rozpoczęto osuszanie łęgów nadodrzańskich i zakładanie osad na nowo pozyskanych terenach, w ramach tzw. „kolonizacji fryderycjańskiej” (2 pot.. XVIII w.).
Dla terenów gminy Chojna działania te miały wpływ jedynie na rozwój przemysłu lokowanego nad regulowanymi brzegami Odry (m.in. cegielnie, żegluga), Długi czas pokoju przerwała wojna 7-letnia (1756-1763), przynosząc kolejne zniszczenia (np.Krajnika Górnego). Początek XIX w. wraz z wojnami napoleońskimi, przynosi przyspieszenie przemian kapitalistycznych. Zapoczątkowano uwłaszczenie chłopów (dekretem z 1807 r.), które trwało do poł XIX w.. W wyniku regulacji gruntów powstawało ok. połowy XIX w. wiele nowych osad i folwarków. Rolniczy charakter tych terenów i niedostateczna sieć komunikacyjna były przyczyną bardzo powolnego rozwoju gospodarczego w XIX w
. Przez Chojnę biegła tylko jedna droga z Berlina do Gdańska. Dopiero w 1853 r. oddano do użytku drogę bitą Chojna – Trzcińsko – Myślibórz; w 1864 r. trakt z Cedyni do Chojny. Pierwszą linię kolejową Chojna – Godków – Kostrzyn otwarto w 1876 r. a rok później przedłużono do Gryfina i Szczecina. W 1892 r. powstała linia Godków – Siekierki; w 1898 r. linia Pyrzyce-Trzcińsko-Godków. Rozwój infrastruktury komunikacyjnej i zjednoczenie Niemiec w 1870 r. spowodowało ożywienie w wielkotowarowej gospodarce rolnej ziemi chojeńskiej. Ziemia chojeńska, podobnie jak całe Pomorze, staje się ważnym rolniczym zapleczem wschodniej części dynamicznie rozwijających się gospodarczo i militarnie Niemiec. W ostatnich 10-leciach XIX w. obserwuje się wiele nowych przedsięwzięć budowlanych. W tym czasie przebudowano większość średniowiecznych kościołów i wznoszono nowe. Powstaje nowa zabudowa folwarków i gospodarstw chłopskich. Budowane są także okazale rezydencje właścicieli majątków.
Działają cegielnie i rozwija się przemysł rolno-spożywczy (gorzelnie, płatkarnie, młyny). Powstała w tym okresie zabudowa decyduje o obecnym krajobrazie miejscowości gminy. Pierwsza wojna (1914-1919) przyniosła stagnację w gospodarce i spadek liczby ludności. Pamiątkami po tych latach były pomniki upamiętniające mieszkańców poległych na froncie, stawiane niemal w każdej wsi (zachowany tylko jeden – w Lisim Polu). Działania wojenne w końcu II wojny światowej nie spowodowały większych zniszczeń poza miastem Chojna oraz wsią Grabowe. Po 1945 r. nastąpiły gruntowne zmiany polityczne i własnościowe na tych terenach. Włączone zostały do państwa polskiego i zasiedlone przez osadników wojskowych i ludność wysiedloną z terenów wschodnich II Rzeczypospolitej. W dawnych majątkach utworzono gospodarstwa państwowe lub rozparcelowano między osadników (jak w Brwicach).
II STAN ZACHOWANIA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO
1. UKŁADY RURALISTYCZNE
Wsie gminy Chojna w większości posiadają rodowód średniowieczny. Wiele z nich założona została przez ludność słowiańską (Grabowo, Jelenin, Krajnik, Mętno, Nawodna, Zatoń Dolna). Z XIV w. pochodzą potwierdzenia lokacji starych, słowiańskich oraz nowych wsi na prawie niemieckim. Charakterystyczną formą wsi zakładanych w XIII/XIV w. w. na prawie niemieckim była wieś placowa – owalnica. Dobrze zachowane średniowieczne układy owalnicowe, pozostały jedynie we wsiach Lisie Pole i Nawodna. Niszczenie wsi podczas kolejnych zawieruch wojennych oraz zmiany własnościowe w XVI w-(sekularyzacja majątków klasztornych) i rozwój gospodarki folwarcznej – wszystko to przyczyniło się do przekształceń większości średniowiecznych układów lokacyjnych wsi. Albo powstały układy „mieszane”, ze śladem dawnej formy wsi placowej, z założeniami dworsko-folwarcznymi decydującymi o charakterze wsi, jak np. w Godkowie, Krajniku Górnym, Stokach. Albo średniowieczne założenie zatraciło cechy pierwotnego układu (placowego -owalnicowego) i obecnie ma formę wielodroźnicy. Miejscowości założone w XIX w. to z reguły jedno- lub kilkuzagrodowe osady folwarczne , które przetrwały do obecnych czasów w formie szczątkowej lub znacznie przebudowane (jak np. Bara, Graniczna, Jelonki. Kaliska, Ostrów, Szczygłów, Wilkoszyce). Po 1945 r. największe zniszczenia historycznych układów zaszły w miejscowościach zarządzanych przez pgr-y. Lokowanie bloków mieszkalnych oraz ferm hodowlanych spowodowało degradację założenia w Grzybnie i Strzelczynie. 2. ZABUDOWA WSI W miejscowościach gminy dominuje zabudowa murowana z okresu od 4 ćw. XIX do pocz. XX w.. Budynki w konstrukcji ryglowej w większej ilości widoczne są jeszcze w Nawodnej. Wąskofrontowe chałupy z podcieniem szczytowym, udokumentowane w l. 30. – 40. XX w. w Garnowie i Nawodnej nie istnieją. Kontynuacją XVIII-wiecznej szkieletowej chałupy wąskofrontowej są murowane domy wąskofrontowe z 4 ćw. XIX – pocz. XX w., występujące w zagrodach założonych na planie „U”. Jednak typowy dom ma układ szerokofrontowy i ustawiony jest kalenicowo przy ulicy; parterowy z wysokim dwuspadowym dachem i 5-7-osiową fasadą. Zauważalne są lokalne różnice w gabarytach i typach zabudowy (np.Mętna i Nawodnej). > Zespoły dobrze zachowanej tradycyjnej zabudowy o wartościach zabytkowych występują w Jeleninie, Lisim Polu. Mętnie, Naroście, Nawodnej i Rurce.
3. ARCHITEKTURA SAKRALNA
Architekturę sakralną w obrębie gminy reprezentuje obecnie 21 budowli. Było ich 24 ale świątynie w Grabowie spalono w 1945 r. a z kościołów w Krąjniku Górnym i Raduniu pozostały ślady ruin. Najstarszą budowlą (na Pomorzu Zach.) jest kaplica templariuszy w Rurce, datowana na poł. XIII w.. Ogólnie w obrębie gminy pozostało 10 wczesnośredniowiecznych budowli wzniesionych z granitowych kwadr. W XIX w. większość z nich przebudowano (w Krzymowie, Lisim Polu, Mętnie, Naroście). Kościoły ryglowe były rzadkością na tym terenie Jedyny zachowany ryglowy kościół w Strzelczynie został wtórnie otynkowany. W X1X/XX w pobudowano nowe świątynie w Stokach i Rurce (wsi). Najmłodszą świątynie postawiono w 1.20-30. XX w. w Osiedlu kolejowym w Godkowie. Do unikalnych obiektów sakralnych na tym terenie należy drewniana kapliczka przykościelna w Stokach (XIX w. ). Budowle sakralne na ogół są dobrze utrzymane, za wyjątkiem kościołów w Mętnie Małym i Białęgach. Parcele kościelne były otaczane ogrodzeniami (murowanym z kamienia lub cegły) z bramami, wiodącymi do kościoła i na cmentarz przykościelny. Ogrodzenia z zabytkowymi bramkami XV1-XIX w. zachowały się przy kościołach w Brwicach, Krzymowie, Naroście, Stokach, Nawodnej
4. ARCHITEKTURA REZYDENCJALNA
Reprezentowana jest przez 12 obiektów o bardzo różnych walorach architektonicznych. gabarytach i stanie zachowania. Do najstarszych i najokazalszych należy barokowo-klasycystyczny pałac w Krzymowie (XVIII w.- pocz. XIX w.). Z XVIII w. pochodzi też dwór w Rurce (w ruinie). Pozostałe dwory i pałace powstały w XIX w.. Do cenniejszych należą: pałac w Brwicach (pocz. XIX w.), dwory w Kamiennym Jazie – Zabuźu, Stokach, neoklasycystyczny dworek w Kuropatnikach (ok. 1830 r.). W wyniku niewłaściwie prowadzonych remontów i przebudów dewaloryzacji uległy m.in. dwory w Godkowie i Grzybnie. Zniszczone zostały (spalone w 1945 r. lub opuszczone i zrujnowane w ostatnich latach) m.in. okazałe pałace w Krajniku Górnym, Mętnie Małym. Naroście, Raduniu.
5. KOMPONOWANE ZAŁOŻENIA ZIELENI, HISTORYCZNE CMENTARZE
Na terenie gminy pozostało 13 parków dworskich. Większość z nich to XIX- wieczne założenia o charakterze krajobrazowym. Fragmenty geometrycznego parku XVIII- wiecznego zachowały się przy pałacu w Krzymowie. Parki w Brwicach i Krajniku Górnym powstały także na bazie starszych – XVIII-wiecznych – kompozycji. Park w Zatoni Dolnej, nazwany „Doliną Miłości”, posiada walory ponadlokalne. Założony na wzgórzach nad brzegiem Odry w 1850 r., rozbudowywany do lat 30-tych. XX w., był popularnym w prowincji pomorskiej miejscem wypoczynku. Obecnie znajduje się w zarządzie lasów państwowych. Dawna kompozycja parku ulega degradacji. Cmentarze wiejskie, pierwotnie zakładane w otoczeniu kościoła, od XVIII wieku powstawały poza terenem zabudowanym, na obrzeżach wsi. Często były obsadzane na granicach szpalerami drzew i alejami dzielone na kwatery. Dzisiaj ewangelickie cmentarze są albo zdewastowane albo użytkowane jako miejscowe cmentarze rzymsko-katolickie. Na większości nie zachowały się dawne nagrobki.
6. ZABYTKI RUCHOME
Dzieła sztuki i wyroby rzemiosła artystycznego gromadzone w rezydencjach, stanowiące wyposażenie kościołów, uległy ogromnym zniszczeniom w czasie wojny i szabrownictwa powojennego. Obecnie (poza muzeami) jedynie w kościołach można obejrzeć dzieła z okresu gotyku czy baroku i to nieliczne w porównaniu ze stanem sprzed 1945 r.. Większość kościołów posiada eklektyczne wyposażenie XIX-wieczne. Do najstarszych i najcenniejszych obiektów sztuki sakralnej należą : późnogotycki ołtarz w Brwicach , barokowe epitafia i ambona w Naroście oraz malowidła naścienne w Mętnie Małym Cennym i znaczącym jest zespól dzwonów (od XIV po pocz. XX w.) zachowanych w kilkunastu kościołach. Stan zabytków ruchomych jest różny; od bardzo dobrego ( jak epitafia w Naroście po konserwacji) po zagrażający istnieniu (jak w/w malowidła w Mętnie).
7. ZAŁOŻENIA FOLWARCZNE
W większości wsi chojeńskich występowały majątki z folwarkami (szlacheckie, państwowe, miejskie). Założenia dworsko-folwarczne zdominowały układy przestrzenne miejscowości Białęgi, Brwice, Grzybno, Kamienny Jaz-Zabuże, Krzymów, Mętno Małe, Narost, Raduń, Stoki. Istniejąca obecnie zabudowa folwarczna powstała w XIX w.. Byty to obiekty o typowych, powtarzalnych formach (zależnych od funkcji). Na tle typowej zabudowy folwarcznej wyróżniają się zespoły budynków gospodarczych w Brwicach, Krzymowie i Naroście. Gospodarka pgr-owska spowodowała zniszczenie wielu założeń folwarcznych. Majątki w Grzybnie, Czartoryji, Godkowie, Strzelczynie zostały zabudowane obiektami hodowlanymi i blokami mieszkalnymi. XIX-wieczne osady folwarczne (jak np. Bara, Graniczna, Kaliska, Szczygłów) w zdecydowanej większości zostały albo gruntownie przebudowane albo zniszczone. ).
8. OBIEKTY PRZEMYSŁU l TECHNIKI
Do najstarszych obiektów związanych z przerobem produktów rolnych należą młyny i wiatraki. Wiatraki tradycyjnie występowały niemal przy każdej wsi – nie zachował się ani jeden. Dużo było też młynów; pierwotnie wodne, w k. XIX i pocz. XX w. przerabiane na elektryczne. Z wielu młynów funkcjonujących na tych terenach pozostały dwa (z pocz. XX w.) – w Krupinie i Kamiennym Jazie (nieczynny). Z innych licznych do 1945 r. obiektów przemysłu przetwórczego na wsi pozostało równie niewiele – m.in. dwie gorzelnie. Osiedle kolejowe w Godkowie (z rozbudowaną infrastrukturą do obsługi ruchu kolejowego i osiedlem pracowników kolejowych) jest przykładem zespołu zabudowy przemysłowej z pocz. XX w., których jest niewiele na terenie Pomorza Zachodniego. Z węzłem kolejowym w Godkowie związany jest most drogowy na trasie od Godkowa do Jelenina.
II WOJNA ŚWIATOWA – Walki o Königsberg in Neumark
Dokładnie 4 lutego 1945 roku miała miejsce bitwa o Chojnę. Miasto stało się areną zaciętych walk pomiędzy niemieckimi i radzieckimi siłami podczas II wojny światowej. Do obrony Chojny Niemcy skierowali 3 kompanię SS-Fallschirmjäger-Bataillon 600, liczącą około 50 żołnierzy. Jednostką tą dowodził SS-Obersturmbannführer Otto Skorzeny. Jednocześnie dokonano ewakuacji ludności niemieckiej z miasta w kierunku Schwedt/Oder, a burmistrza skazano na karę śmierci przez powieszenie pod przewodnictwem oficera SS Ottona Skorzeny’ego.
Miasto było również bronią przez jednostkę Volkssturmu z Hamburga, składającą się z około 600 żołnierzy. Około godziny 16 tego samego dnia, czołgi z 219 Brygady Pancernej, dowodzonej przez płk E. Wajnruba, wjechały do miasta od strony Nawodnej. Niemniej jednak napotkały one silny opór ze strony niemieckich obrońców, co zmusiło je do wycofania się z miasta.
W późniejszych godzinach walki przeniosły się do Barnkowa, gdzie żołnierze z 3 kompanii SS-Fallschirmjäger-Bataillon brali udział w obronie. Mimo że stawiali oni zacięty opór, to po połączeniu radzieckich posiłków zmuszeni zostali do wycofania się. Jednakże w trakcie walk Niemcy zdołali zniszczyć około 16 czołgów radzieckich.
Niestety, miasto nie uniknęło znaczących zniszczeń. W wyniku ostrzału i walk ulicznych wiele budynków, w tym te przy ulicy Basztowej, Chrobrego, ratusz i dworzec kolejowy, uległo zniszczeniu i spaleniu. Sytuacja w mieście była dramatyczna.
16 lutego 1945 roku, wojska Armii Czerwonej spaliły całe centrum Chojny, w tym historyczny kościół Najświętszej Marii Panny i ratusz. Substancja miejska została zniszczona w 80 procentach, pozostawiając za sobą ruiny i spustoszenie.
Dziś, cmentarz wojenny żołnierzy radzieckich w Chojnie przypomina o tych tragicznych wydarzeniach. Cmentarz ten został stworzony, aby uporządkować pochówki sowieckich żołnierzy, którzy polegli na terenie całego powiatu gryfińskiego podczas wojny. W 1946 roku powstały plany budowy nekropolii, a prace trwały w latach 1950-1954. W 1962 roku cmentarz został oddzielony od pozostałej części dawnego cmentarza ewangelickiego. Na jego terenie znajduje się również pomnik z 1971 roku, autorstwa rzeźbiarza Czesława Wronki, przedstawiający szereg żołnierzy uzbrojonych w karabiny. Obok cmentarza można zobaczyć ceglane pozostałości po kaplicy św. Gertrudy z XV wieku.
Bitwa o Chojnę była jednym z dramatycznych epizodów końcowych okresu II wojny światowej i miała swoje tragiczne konsekwencje zarówno dla obrońców miasta, jak i dla jego mieszkańców.
