Historia Kościoła Mariackiego w Chojnie
Kościół Mariacki w Chojnie jest jednym z najważniejszych zabytków gotyckiej architektury sakralnej w Polsce. Jego historia sięga średniowiecza, a budowa była realizowana w trzech głównych etapach od 3. ćwierci XIII wieku do końca XV wieku. Ukształtowanie wschodniej części świątyni wiązane jest z działalnością słynnego budowniczego Heinricha Brunsberga ze Szczecina, którego wpływ widoczny jest w charakterystycznych elementach dekoracyjnych kościoła.
Pierwsze wzmianki i początki budowy
Najstarsze źródła historyczne wskazują na istnienie kościoła w Chojnie w 1274 roku, kiedy to dokumenty wymieniają proboszcza Adama z Chojny. W 1282 roku margrabiowie Otto IV i Konrad I nadali zakonowi templariuszy patronat nad kościołem. Budowa pierwszego miejskiego kościoła rozpoczęła się około 1270 roku z kamiennej kostki, a kontynuowana była z cegły na przełomie XIII i XIV wieku, zakończona około 1330 roku. Pierwotna forma kościoła pozostaje nieznana, ale na podstawie zachowanych fundamentów i przyziemia przypuszcza się, że miał on plan krzyża greckiego z masywną wieżą od zachodu.
Rozbudowa w XIV i XV wieku
Około 1390 roku rozpoczęto rozbudowę kościoła od strony wschodniej, tworząc istniejącą do dziś część prezbiterialną. Jest to obszerna, trzynawowa hala z poligonalnym obejściem i wieńcem kaplic, przypisywana Heinrichowi Brunsbergowi. Charakterystyczne dla jego stylu są glazurowane kształtki, kwiatony i rozety widoczne w północnym portalu. Do 1407 roku ukończono cztery wschodnie przęsła, a w 1440 roku zakończono prace przy wschodniej części kościoła.
Trzeci etap budowy
Trzeci etap budowy przypada na lata 1451-1459. Przebudowano wtedy trzy zachodnie przęsła korpusu nawiązując do form prezbiterium. Dodano również zakrystię i kruchtę przy elewacji południowej, oraz dwa portale w elewacji północnej: „Porte Mortale” i „Braut Tur”. W 1479 roku przy południowej ścianie wieży zbudowano kaplicę św. Anny.
Zmiany w okresie nowożytnym
W XVI i XVII wieku kościół nie uległ poważnym zmianom architektonicznym. Wprowadzenie Reformacji w 1536 roku spowodowało rozwiązanie zakonu joannitów, a patronat nad kościołem przejęli miejscowi właściciele ziemscy. W 1543 roku Heinrich Richter z Kostrzyna założył nowy drewniany hełm wieży, który kilkakrotnie był niszczony i odbudowywany w kolejnych wiekach.
Przebudowy w XIX wieku
W XIX wieku kościół przeszedł poważne zmiany spowodowane katastrofami budowlanymi, w tym pożarami i zawaleniem wieży. W latach 1859-1861 zbudowano nową neogotycką wieżę, a we wnętrzu kościoła rozpoczęto proces regotyzacji.
Odbudowa Kościoła Mariackiego
W lutym 1945 roku historyczna starówka została zniszczona w około 75 procentach. Choć walki wojsk niemieckich i rosyjskich o miasto rozegrały się 4-5 lutego, to – wedle relacji świadków – kościół Mariacki został z nieznanych powodów podpalony dopiero 16 lutego. Ofiarą ognia padła drewniana więźba dachowa nad korpusem nawowym, która, zwalając się, zniszczyła wnętrze świątyni. Runęły sklepienia oraz większość podtrzymujących je filarów. Spłonął także hełm wieży i jej drewniane wnętrza. Zniszczeniu lub rozproszeniu uległo zabytkowe wyposażenie świątyni.
Odbudową kościoła zainteresowano się już w 1950 roku. Zakład Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej przygotowywał wówczas projekt zabezpieczenia ruiny, którego jednak nie zrealizowano. Poza sferą projektową nie wyszła również nigdy koncepcja konserwacji zabytku przygotowana dwa lata później przez Pracownię Konserwacji Zabytków w Toruniu. Dopiero w 1956 roku kościół wpisano do rejestru zabytków nieruchomych, a jesienią i zimą tego roku przystąpiono do odgruzowania obiektu. Niestety, poczyniona wówczas próba usunięcia jednego z zawalonych filarów przyniosła więcej szkód niż korzyści: poważnie uszkodzona została wówczas część murów obwodowych.
W końcu lat pięćdziesiątych znany historyk sztuki Leopold Kusztelski przygotował znakomite studium architektoniczne zabytku, w którym sformułował szczegółowe zalecenia konserwatorskie. Koncepcja tego autora, podobnie jak projekty warszawski i toruński, nigdy jednak nie doczekała się realizacji. Interesujący pomysł na renowację kościoła przedstawili w 1962 roku pracownicy Politechniki Warszawskiej – Andrzej Gruszecki i Jarosław Widawski. Głównym założeniem ich koncepcji była zmiana społecznego przeznaczenia ruiny – chciano uczynić z niej przede wszystkim atrakcję turystyczną, ponieważ funkcje sakralne dostatecznie wypełniał już zrewitalizowany kościół klasztorny św. Trójcy. Zdewastowana świątynia miała stać się gotyckim amfiteatrem (nie zakładano odbudowy dachu), w którym odbywałyby się rozmaite wydarzenia artystyczne, a także miejscem upowszechniania wiedzy o budownictwie średniowiecznym, ponieważ zaprojektowano specjalne dwie trasy zwiedzania zabytku, uwypuklające charakterystyczne rozwiązania konstrukcyjne wieków średnich. I tym razem jednak nie udało się zrealizować zamierzeń -przeprowadzono jedynie wstępne prace zabezpieczające, m.in. zakonserwowano ocalałe jeszcze sklepienia oraz zakratowano otwory okienne dolnej kondygnacji. W kolejnych latach kościół nie był przedmiotem żadnych działań konserwatorskich i ulegał coraz większej dewastacji.
Wielka odbudowa świątyni po 1989 roku
Losy kościoła Mariackiego zmieniły się dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych, kiedy rozpoczęto renowację zabytku z inicjatywy przedwojennego mieszkańca Chojny, architekta Güntra Kumkara z Hanoweru, oraz proboszcza parafii św. Trójcy, Antoniego Chodakowskiego. Ważnym wydarzeniem w tym kontekście było przekazanie praw własności do świątyni – w charakterze wieczystej dzierżawy – parafii św. Trójcy. Nastąpiło to 23 czerwca 1989 roku. W tym samym roku uzyskano także deklarację wsparcia od Stowarzyszenia Heimatkreivereinigung Königsberg/Neumark z Brunszwiku oraz odprawiono we wnętrzach ruiny pierwsze polsko-niemieckie nabożeństwo ekumeniczne.
Wstępne założenia techniczno-ekonomiczne renowacji świątyni przygotowano w 1991 roku. Odbudowa miała zostać przeprowadzona w trzech etapach: najpierw planowano konserwację korpusu nawowego, następnie zabezpieczenie i rekonstrukcję wieży, zaś na koniec – restaurację wnętrz. Wstępne prace rozpoczęto już jesienią 1991 roku – polegały one na remoncie zachowanych sklepień i zewnętrznej elewacji, a zrealizowane zostały przez szczeciński oddział Pracowni Konserwacji Zabytków. W 1994 roku szczeciński architekt Maciej Płotkowiak opracował projekt zabezpieczenia i odbudowy korpusu nawowego, który przewidywał budowę – nawiązującego do średniowiecznej formy – trwałego zadaszenia w postaci stromego dwuspadowego dachu. W tym celu do korpusu nawowego wprowadzono dziewięć nowych filarów o konstrukcji żelbetowej, zaprojektowanych w taki sposób, aby w przyszłości można było obmurować je cegłą, uzyskując formę pierwotnych przypór i – co za tym idzie – możliwość rekonstrukcji sklepień. Nowe i stare filary wzmocniono na poziomie korony murów żelbetowym rusztem. Na nim ustawiono osiem stalowych ram, stanowiących podporę dla tradycyjnej drewnianej konstrukcji dachu, który pokryto ceramiczną dachówką. W zakresie prac znalazła się również gruntowna renowacja korony murów i elewacji zewnętrznych, a także remont sklepień nad emporami oraz oszklenie otworów okiennych. Prace związane z pierwszym etapem odbudowy zakończono latem 1997 roku. Zostały one dofinansowane przez Fundację Współpracy Polsko-Niemieckiej dotacją w wysokości ponad 1 mln zł. Warunkiem otrzymania dotacji było utworzenie polsko-niemieckiej fundacji, której głównym celem byłaby opieka nad zabytkiem. Organizacja taka została powołana do życia w listopadzie 1994 roku, a wśród jej członków-założycieli znalazły się: Miasto i Gmina Chojna, Miasto Bad Freienwalde,
Parafia św. Trójcy w Chojnie, Parafia Jana Chrzciciela w Hanowerze-Wetbergen, Archidiecezja Szczecińsko-Kamieńska oraz Stowarzyszenie Wspierania Odbudowy Kościoła Mariackiego w Chojnie z siedzibą w Hanowerze. Głównym celem statutowym organizacji jest odbudowa świątyni, która w przyszłości miałaby stać się miejscem spotkań Polaków i Niemców, służącym zacieśnianiu stosunków przedstawicieli obu narodów oraz rozwijaniu idei ekumenizmu i pielęgnowaniu europejskiego dziedzictwa kulturowego.
Jeszcze w czasie trwania pierwszego etapu odbudowy kościoła, bo w 1996 roku, przystąpiono do opracowania wstępnej koncepcji zabezpieczenia wieży. Dwa lata później sporządzono właściwy projekt renowacji, podzielony na dwa etapy.
W pierwszym z nich, realizowanym od czerwca 1998 roku do marca 1999 roku, rozebrano zniszczone ceglane przypory w górnej części wieży i wprowadzono w ich miejsce konstrukcje zabezpieczające w postaci żelbetowego szkieletu opartego na płycie z tego samego materiału, osadzonej na stropie kondygnacji zegarowej. Następnie, w czerwcu 2000 roku, przy pomocy dźwigu osadzono na iglicy wieży ostrosłupowe zwieńczenie – wieża osiągnęła wówczas wysokość niemalże 98 m. Drugą część prac przy wieży rozpoczęto w 2002 roku – ośmioboczna część budowli otrzymała wówczas pokrycie z blachy miedzianej.
Z tego samego materiału wykonano także dekoracje w postaci profili dużych lancetowatych okien i wieńczących je wimperg, lukarn w oknach iglicy oraz wieżyczek. Dzięki temu zabiegowi nadano sylwetce wieży lekkość i nawiązano do jej oryginalnej, ażurowej formy z 1861 roku. Następnie – po kilkuletniej przerwie – renowacji poddano dolną część wieży. W latach 2007-2009 wzmocniono jej fundamenty, wprowadzając do nich płytę żelbetową. Istotnym zadaniem było udostępnienie dla ruchu turystycznego tarasu widokowego, znajdującego się na wysokości 43,5 m. W tym celu wyremontowano klatkę schodową oraz wykonano niezbędne stropy i schody z żelbetu. Zwieńczeniem prac nad zabezpieczeniem bryły kościoła było wymienienie awaryjnego pokrycia dachu nad korpusem nawowym i prezbiterium. Technologia, którą wykorzystano w 1997 roku, okazała się bowiem nieodpowiednia dla tak stromego dachu – w pokryciu powstały od tego czasu liczne luki, przez które do wnętrza świątyni dostawała się woda z opadów atmosferycznych. Przedtem do realizacji tego przedsięwzięcia było zadaszenie w 2012 roku niezakrytej dotąd przestrzeni między wschodnią ścianą wieży a zachodnim szczytem korpusu nawowego. W latach 2016-2019 wymieniono zaś w kilku etapach awaryjne pokrycie głównej części dachu.
W omawianym okresie zrealizowano również wiele mniejszych prac, które finansowane były przez różnych sponsorów. Spośród tego rodzaju działań wymienić trzeba przede wszystkim renowację dolnej części kaplicy Mariackiej, którą zaadaptowano na kameralną salę do organizacji spotkań kulturalnych. Nie mniej ważne były roboty konserwatorskie, które prowadzono w głównej części świątyni, a których zakres objął rekonstrukcję i restaurację sklepień nad kaplicami, częściowe obmurowanie żelbetowych filarów, wylanie betonowej posadzki w nawach, remont klatki schodowej prowadzącej na strych, montaż drewnianych balustrad na emporach oraz wstawienie nowych drzwi wejściowych, w tym dekorowanych brązową płaskorzeźbą autorstwa Czesława Dźwigaja wrót portalu północnego. Korpus kościoła wyposażono ponadto w ławki, organy, system nagłośnienia oraz lampy oświetlające nawę główną. Prace renowacyjne prowadzono także w wieży, gdzie wyremontowano starą klatkę schodową i zegar oraz zainstalowano podświetlenie iglicy. Ważnym przedsięwzięciem zrealizowanym w ostatnich latach była renowacja malowideł gotyckich w kaplicach bocznych oraz dekoracji maswerkowych w południowej elewacji świątyni.
Opis architektoniczny
Kościół Mariacki jest późnogotycką budowlą halową o równej wysokości naw i kaplic, wzniesioną na planie wydłużonego prostokąta z siedmiobocznym zamknięciem od wschodu. Korpus nawowy składa się z trzech naw, o siedmiu przęsłach, z trapezowym przęsłem wschodnim otoczonym obejściem i wieńcem kaplic. Elewacje zewnętrzne kościoła są bogato zdobione glazurowanymi kształtkami, wimpergami, maswerkami oraz ostrołukowymi oknami.
Wieża kościoła, zbudowana na planie kwadratu, ma cztery kondygnacje zakończone ostrosłupowym hełmem. W jej murach znajdują się blendy, okna i ozdobne fryzy arkadkowe. Wewnątrz wieży znajduje się galeria z figurami dwunastu apostołów, duże ostrołukowe okna i zegar.
Wnętrze kościoła posiada bogate wyposażenie, które przetrwało częściowo do dziś. Zachowane elementy to m.in. gotyckie malowidła, sklepienia krzyżowo-żebrowe i gwiaździste, a także oryginalne posadzki ceramiczne.
Kościół Mariacki w Chojnie, mimo burzliwej historii, pozostaje świadectwem średniowiecznej architektury sakralnej i jest ważnym zabytkiem kultury, którego odbudowa i zachowanie przyczyniły się do podtrzymania historycznego dziedzictwa regionu.
